Tutulmalar çok eskiden beri bilinen gök olaylarıdır. Yer, Ay ile birlikte Güneş çevresinde yörüngesel hareketlerini yaparken Güneş'e dönük yüzleri aydınlık, öbür yüzleri karanlıktır ve karanlık tarafta uzayda birer gölge konisi oluştururlar. Ay'ın gölge konisinin yer üzerine düşmesi ile Güneş tutulması olayı meydana gelir. Güneş tutulmaları Ay, Güneş ve Yer'in uzayda birbirlerine göre konumlarının bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlardan birinin gölge konisinin diğeri üzerine düşmesi için bu üç cismin yaklaşık aynı doğrultuya gelmiş olmaları gerekir. Bu da ancak Ay'ın yeniay ve dolunay evrelerinde mümkün olur. Eğer Ay'ın yörünge düzlemi, tam olarak Yer'in yörünge düzlemi ile çakışık olsaydı; her yeniay evresinde Güneş tutulması meydana gelirdi. Fakat her iki yörünge düzlemi arasında 5° lik bir açı vardır ve tutulmalar ancak özel bazı koşulların sağlanması sonucu meydana gelir. Bu özel koşullar bugün çok iyi bilinmektedir ve gelecekte olacak Güneş tutulmaları önceden çok duyarlı bir şekilde hesap edilebilmektedir.
Tam
tutulma, parçalı tutulma ve halkalı tutulma olmak üzere, üç tür Güneş
tutulması vardır.
Ay'ın gölge
konisinin tepesi Ay'dan yaklaşık 375000 km uzakta bulunur. Ay'ın Yer yüzeyine
uzaklığı
350000 km ile 400000 km arasında değişir. Ay, Yer'e en yakın olduğu zaman
gölge
konisinin
tepesi Yer'in içinde kalır. Koninin Yer Küre ile arakesiti, bozulmuş bir
elips şeklindedir.
Genişliği
en fazla 270 km olabilir. Bu, gölge konisi ile Yer kürenin arakesit çapıdır.
Bu gölgenin
Yer üzerindeki
ilerleme hızı 30 km/dak. dır. Buna göre, Yer üzerinde belli bir yerde tutulma
süresi
en fazla
270:30=9 dakika olur. Halkalı tutulma ise en fazla 10 dakika sürer. Yer
üzerinde tam
gölge konisinin
içinde kalan yerlerdeki gözlemciler için Ay diski, Güneşi tam olarak örter
ve bir
tam
Güneş tutulması olur. Yarı gölge konisi içinde kalan bölgelerde, parçalı
Güneş tutulması
izlenir.
Ay, Yer'den çok uzak olduğu zaman tutulma konumu gerçekleşirse, koninin
ancak
uzantısı
Yer'e ulaşabilir. Bu uzantı koni içinde kalan yerlerden, Güneş'in kenarı
halka şeklinde
görülür.
Buna, halkalı Güneş tutulması denir. Kimi
zaman halkalı başlayan bir tutulma daha
sonra gölge
konisinin tepesinin Yer'e değmesi ile tam Güneş tutulmasına ve onun ötesinde
tekrar
halkalı Güneş tutulmasına dönüşür. Bir tam Güneş tutulması anında , hava
birden soğur
ve gökte
yıldızlar görünmeye başlar, gök koyu mavi bir renk alır. Tam tutulma anında
Güneş'in
kenarına
denk gelmiş bir Güneş patlaması gelişiyorsa bu patlamayı da izleme şansı
olur.
Soru
ve Önerileriniz için atac@boun.edu.tr